Μία σελίδα του Οδηγού παρεμβάσεων

O Οδηγός των παρεμβάσεων του NOESI.gr περιγράφει προγράμματα (μοντέλα) παρέμβασης, θεραπείας και αντιμετώπισης στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης.

O Οδηγός παρεμβάσεων περιγράφει στόχους και μεθόδους παρέμβασης και αποκατάστασης στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης. Διατίθεται με άδεια χρήσης Creative Commons Διανο­μή 4.0 — CC BY-SA 4.0.[?]

Doman-Delacato (Ντόμαν-Ντελακάτο)

Εικόνα Άγγελος Κουτουμάνος

Το θεραπευτικό πρόγραμμα Ντόμαν Ντελακάτο έχει δημιουργήσει τα τελευταία χρόνια πολλά ερωτηματικά και σύγχυση σε έλληνες γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες που ενδιαφέρονται να το παρακολουθήσουν, αλλά και σε εκπαιδευτικούς και άλλους επιστήμονες που εργάζονται στο χώρο της ειδικής αγωγής. Με βάση αυτή τη διαπίστωση, η παρούσα μελέτη στοχεύει στη σωστή ενημέρωση των ενδιαφερομένων, παρουσιάζοντας με αντικειμενικό τρόπο τη θεωρία των Ντόμαν και Ντελακάτο, την έννοια της νευρολογικής οργάνωσης και τον τρόπο συσχέτισής της με τα προβλήματα παιδιών με ειδικές ανάγκες, καταλήγοντας σε μια κριτική αξιολόγηση του προγράμματος ως νευροψυχολογικού συστήματος αντιμετώπισης των ειδικών αναγκών.

    Τίτλος:
    Νευροφυσιολογικές προσεγγίσεις στην αντιμετώπιση παιδιών με ειδικές ανάγκες: Κριτική παρουσίαση και αξιολόγηση του προγράμματος Ντόμαν-Ντελακάτο
    Συγγραφέας:
    Σταυρούλα Πολυχρονοπούλου
    Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
    Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης
    Τομέας Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

Εισαγωγή: Έννοια και σπουδαιότητα του προβλήματος, βασικοί στόχοι μελέτης

Το θεραπευτικό πρόγραμμα των Glen Doman και Carl Delacato (Ντόμαν-Ντελακάτο) είναι ένα σύστημα νευροψυχολογικών μεθόδων και τεχνικών για την αντιμετώπιση παιδιών με ειδικές ανάγκες που εφαρμόζεται στο Ινστιτούτο Αξιοποίησης του Ανθρώπινου Δυναμικού στην Ιαπωνία, τη Βραζιλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Εκατοντάδες γονείς προσφεύγουν κάθε χρόνο στα παραπάνω κέντρα μαζί με το παιδί τους κι ιδιαίτερα σ’ αυτό που εδρεύει στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ υπό την καθοδήγηση του Ντόμαν, προκειμένου να εκπαιδευτούν στην εφαρμογή της εν λόγω μεθόδου. Η εκπαίδευση στους γονείς παρέχεται σταδιακά, ανάλογα με την πρόοδο του παιδιού, απαιτεί τρεις ή περισσότερες επισκέψεις το χρόνο στο Ινστιτούτο και συνεχίζεται συνήθως για αρκετά χρόνια, ανάλογα πάντα με την περίπτωση. Είναι λοιπόν φανερό ότι μια τέτοια εκπαίδευση κοστίζει κατ’ αρχήν σε χρόνο και χρήμα κι ότι ένα υπερατλαντικό ταξίδι (με μία τουλάχιστον ανταπόκριση) που πρέπει να επαναληφθεί ξανά και ξανά, δεν είναι μια απόφαση που παίρνεται εύκολα και ανώδυνα. Πολλοί όμως από τους γονείς που έχουν παιδί με ειδικές ανάγκες δηλώνουν αποφασισμένοι «να αγοράσουν» το θεραπευτικό αυτό πρόγραμμα για το παιδί τους, με κάθε θυσία. Καταλήγουν έτσι σε κρατικά νοσοκομεία, υπουργεία, πανεπιστήμια και άλλους φορείς προκειμένου να αποκτήσουν τη σωστή πληροφόρηση για τη μέθοδο Ντόμαν–Ντελακάτο, ενώ φέρνουν συχνά σε δύσκολη θέση ειδικούς δασκάλους, φυσικοθεραπευτές, ψυχολόγους και άλλους ειδικούς, με ερωτήσεις που αφορούν στη φύση και την αποτελεσματικότητα της μεθόδου για τη συγκεκριμένη περίπτωση του παιδιού τους.

Είναι το σύστημα Ντόμαν Ντελακάτο μια ιατρική μέθοδος ή ένα πρόγραμμα φυσικοθεραπείας; Περιλαμβάνει τη χορήγηση φαρμάκων; Αντικαθιστά ή συμπληρώνει το πρόγραμμα του σχολείου; Είναι αποτελεσματικό για παιδιά που έχουν κινητικές αναπηρίες ή και νοητικές; Υπάρχει πιθανότητα να επιδεινώσει την κατάσταση του παιδιού; Ποιος είναι ο ρόλος των γονέων στην εφαρμογή του προγράμματος; Πόσο χρόνο απαιτεί η συμμετοχή του παιδιού στο συγκεκριμένο πρόγραμμα; Σ’ αυτές και άλλες σχετικές ερωτήσεις επιδιώκει να δώσει απαντήσεις η παρούσα εργασία, παρέχοντας σωστή ενημέρωση για τη φύση και τη θεωρητική θεμελίωση του προγράμματος, κι αξιολογώντας με βάση την υπάρχουσα έρευνα και εμπειρία, την αποτελεσματικότητά του στην αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών.

1. Η βασική έννοια των αντιληπτικοκινητικών θεωριών

Ο Καρλ Ντελακάτο και ο Γλεν Ντόμαν ανήκουν στους οπαδούς των αντιληπτικοκινητικών συστημάτων για τη θεραπευτική αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών αν και η θεωρία τους διαφέρει σε βασικά σημεία που αφορούν κυρίως στην ερμηνεία και αξιοποίηση από τους εν λόγω ερευνητές της έννοιας της νευρολογικής οργάνωσης, και στην απευθείας παρέμβαση στον εγκέφαλο για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων.

Σύμφωνα με τα αντιληπτικοκινητικά συστήματα, οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου εξαρτώνται από την ικανοποιητική ανάπτυξη του κινητικούαντιληπτικού συστήματος. Τα γνωστότερα από αυτά είναι των Bender (1957), Kephart (1960), Birch (1962), Getman (1962), Frostig (1967) και Cruickshank (1968) κι έχουν ως βάση τα θεωρητικά επιχειρήματα των Piaget, Werner, Strauss και Lehtinen. Έτσι, η γλώσσα για παράδειγμα, έχει αισθητηριοκινητική βάση και εξελίσσεται σταδιακά, αρχίζοντας από την αντιληπτικοκινητική μάθηση και φθάνοντας μέσω της αισθητηριακής ολοκλήρωσης στα υψηλότερα στάδια των γνωστικών λειτουργιών. Ακόμα και στην περίπτωση των αναγνωστικών διαταραχών, η αιτία αποδίδεται συνήθως σε μία γενική καθυστέρηση στην πορεία της εξέλιξης των κινητικών ικανοτήτων. «Η κίνηση» όπως εξηγεί η Δήμητρα Κουτσούκη (1998), από μέσο αυτοεξυπηρέτησης, εργασίας, καλλιτεχνικής έκφρασης, ή ακόμα και ως αυτοσκοπός αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ζωής» (σ. 146). «Το παιδί», γράφει ο Kephart (1971) «είναι ελεύθερο να δεχθεί τις γνώσεις που του προσφέρει ο εννοιολογικός και συμβολικός κόσμος της ανάγνωσης και της γραφής, μόνο όταν έχει αναπτύξει και ολοκληρώσει το οπτικοαντιληπτικό του σύστημα».

Σύμφωνα με τις αντιληπτικοκινητικές θεωρίες, η αντίληψη πρέπει να συνδυάζεται με την κίνηση και όχι η κίνηση με την αντίληψη. Το να ανατρέψουμε αυτή τη σχέση σημαίνει να εξαλείψουμε νευρολογικές μεταβολές που είναι σταθερές στη φύση του ανθρώπου. Υποστηρίζεται έτσι ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά βασίζεται στις μυϊκές και κινητικές αντιδράσεις και οι ονομαζόμενες «υψηλές μορφές συμπεριφοράς» εξαρτώνται από τις χαμηλότερες μορφές, οι οποίες με τη σειρά τους εξαρτώνται από τη βασική δομή της μυϊκής ενέργειας πάνω στην οποία οικοδομούνται.

Όταν το μικρό παιδί, γράφει ο Kephart πρωτοκινεί το χέρι του, τούτο κινείται τυχαία και χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση και σημασία. Σύντομα όμως το χέρι αρχίζει την εξερεύνηση του περιβάλλοντος αγγίζοντας το κάθε αντικείμενο, ενώ το μάτι συντονίζεται με τις κινήσεις του χεριού και συσχετίζει τις οπτικές πληροφορίες με τις απτικές. Το μάτι μαθαίνει σιγάσιγά να βλέπει ότι νιώθει το χέρι. Αργότερα, καθώς το παιδί αρχίζει να μαθαίνει οπτικά, το μάτι αναλαμβάνει την αρχηγία. Κι ενώ το μάτι εξερευνά, το χέρι ακολουθεί, για να επαληθεύσει αυτά που βλέπει το πρώτο. Με την εμπειρία που αποκτά το παιδί, μαθαίνει σιγάσιγά να εμπιστεύεται τις οπτικές πληροφορίες και να χρησιμοποιεί τα χέρια του όλο και λιγότερο. Σύντομα, με ορισμένες εξαιρέσεις (π.χ. καινούργιες ή ασυνήθιστα πολύπλοκες καταστάσεις) το παιδί συνηθίζει να εξαρτάται μονάχα από το μάτι. Καθώς γίνεται όλο και πιο έμπειρο και η σχέση της αντιληπτικής και κινητικής εισδοχής όλο και πιο στενή, το παιδί αποκτά πλέον την ικανότητα να αντικαθιστά τις τελευταίες αυτόματα και με μεγάλη ευχέρεια. Αρχίζει να χρησιμοποιεί τώρα τα χέρια του σε αραιά μόνο διαστήματα, αλλά τα κινητικά και αντιληπτικά στοιχεία ζευγαρώνονται τόσο αρμονικά, ώστε συγχωνεύονται για πρακτικούς σκοπούς (όπως παρατίθεται στο Πολυχρονοπούλου, 1985, σ. 58).

2. Βασικές έννοιες της θεωρίας των Ντόμαν και Ντελακάτο

Ο Ντελακάτο ο οποίος πρώτος ανέπτυξε τη θεωρία της Νευρολογικής Οργάνωσης, υποστηρίζει ότι το σύστημά του είναι μια νευροψυχολογική προσέγγιση της γνωστικής ανάπτυξης, με βασική έννοια, την έννοια της Νευρολογικής Οργάνωσης (Ν.Ο.). Στο βιβλίο του «Διάγνωση κι αντιμετώπιση προβλημάτων ανάγνωσης και ομιλίας» ορίζει τη Ν.Ο. ως τη φυσιολογική εκείνη κατάσταση η οποία χαρακτηρίζει κατά ένα μοναδικό τρόπο τον άνθρωπο και αποτελεί προϊόν μιας συνολικής και μη διακοπτόμενης οντογενετικής νευρολογικής ανάπτυξης. Στην περίπτωση των «φυσιολογικών παιδιών» η ανάπτυξη αυτή αρχίζει κατά το πρώτο τρίμηνο της κυοφορίας και λήγει στην ηλικία των 6 ½ ετών.

Η θεωρία του Ντελακάτο περιλαμβάνει τον τρόπο ανάπτυξης του νευρολογικού συστήματος, πώς το αριστερό ή το δεξιό ημισφαίριο αποκτά την κυριαρχία, και πώς τα κατώτερα συστήματα της νευρολογικής ανάπτυξης γίνονται τα κυρίαρχα συστήματα, όταν δεν ολοκληρώνεται ή όταν διακόπτεται η λειτουργία των ανώτερων συστημάτων. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, υπάρχει μια βασική διαφορά μεταξύ του ανθρώπου και των κατώτερων ζώων, διότι ο άνθρωπος έχει επιτύχει την εγκεφαλική κυριαρχία κατά την οποία μία πλευρά του εγκεφάλου ελέγχει τις δεξιότητες εκείνες που κάνουν τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα ζώα. Αν όμως συμβεί μια διακοπή ή άλλη βλάβη σ’ αυτή τη διαδικασία της ανάπτυξης, τούτο καταλήγει σε διάφορα προβλήματα, όπως είναι τα προβλήματα κινητικότητας και επικοινωνίας. Σε μια τέτοια περίπτωση, το άτομο αυτό πρέπει (α) να αξιολογηθεί προκειμένου να εντοπιστούν τα συγκεκριμένα «κενά» ή «οι διακοπές» της νευρολογικής οργάνωσης, και στη συνέχεια, (β) να επιβληθεί στο νευρικό του σύστημα, το «Σχέδιο Νευρολογικής Οργάνωσης» σύμφωνα με τη θεωρία του, προκειμένου να μειωθούν ή να ξεπεραστούν τελείως τα προβλήματα.

Κατά τον Ντελακάτο, η θεραπεία των διαφόρων αναπηριών και ιδιαίτερα των σοβαρών μαθησιακών προβλημάτων δεν έχει σημειώσει την αναμενόμενη πρόοδο, διότι οι περισσότερες μέθοδοι πρόληψης και θεραπείας εξακολουθούν να εστιάζονται στα συμπτώματα κι όχι στις αιτίες. «Οι έννοιες, οι ταξινομήσεις, η διάγνωση, η φιλοσοφία, οι μέθοδοι και οι τεχνικές των σύγχρονων προσεγγίσεων εστιάζονται στο περιφερειακό σύστημα όπου εκδηλώνονται τα συμπτώματα κι όχι στον εγκέφαλο όπου βρίσκονται οι αιτίες για παράδειγμα της παράλυσης, της τύφλωσης, της κώφωσης, της αφωνίας ή της νοητικής καθυστέρησης» (Delacato, 1963, p. 13). Ο ίδιος υποστηρίζει ότι δίνει ιδιαίτερη σημασία στις αιτίες κι ότι μπορεί να τις θεραπεύσει με απευθείας παρέμβαση στον εγκέφαλο.

Κατά τον Γκλεν Ντόμαν, διευθυντή σήμερα του Ινστιτούτου Αξιοποίησης του Ανθρώπινου Δυναμικού που λειτουργεί στην Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, τα περισσότερα παιδιά με ειδικές ανάγκες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών με σύνδρομο Ντάουν έχουν υποστεί εγκεφαλική βλάβη πριν, κατά ή μετά τη γέννησή τους. Η θεραπεία τους κατά τον Ντόμαν μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν θεραπεύσουμε την αιτία (εγκεφαλική βλάβη) κι όχι τα συμπτώματα. Τα κατεστραμμένα βέβαια κύτταρα του εγκεφάλου δεν αναζωογονούνται. Ο εγκέφαλος όμως έχει τεράστιες δυνατότητες και κύτταρα υγιή που μπορούν με τη συνεχή και κατάλληλη άσκηση να ενεργοποιηθούν και να αναλάβουν τις λειτουργίες των νεκρών κυττάρων. Αν λοιπόν όλα τα μονοπάτια των αισθήσεων που μεταφέρουν πληροφορίες στον εγκέφαλο (sensory pathways) κι αυτά μέσω των οποίων ο εγκέφαλος ανταποκρίνεται με κινητικές αντιδράσεις βασισμένες στις πληροφορίες που έλαβε (motor pathways) ενεργοποιηθούν με ερεθίσματα που θα παρέχουμε στη σωστή ένταση, διάρκεια και συχνότητα, τότε ο εγκέφαλος θα αρχίσει ν’ αναπτύσσεται υσιολογικά.

Το ερευνητικό έργο των Ντόμαν και Ντελακάτο υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη του ανθρώπου διέρχεται τέσσερα βασικά και πολύ σημαντικά στάδια. Στο πρώτο στάδιο το βρέφος κουνάει το σώμα του χωρίς να προχωράει σε άλλα σημεία (κίνηση χωρίς κινητικότητα). Στο δεύτερο στάδιο, με το στομάχι στο πάτωμα και κουνώντας τα χέρια και πόδια, καταφέρνει να προχωρεί από ένα άλφα σημείο σε ένα βήτα (σούρσιμο). Στο τρίτο στάδιο, νικώντας τη βαρύτητα, στέκεται στα χέρια και στα γόνατα προχωρώντας πιο επιδέξια (μπουσούλισμα). Στο τέταρτο σηκώνεται στα δύο του πόδια και περπατάει (βάδισμα).

Σύμφωνα με την έννοια της νευρολογικής οργάνωσης, το ομαλό πέρασμα από τα παραπάνω στάδια είναι απαραίτητο για τη σωστή ανάπτυξη της κινητικότητας και την οργάνωση του εγκεφάλου στα πλαίσια της οποίας τα δύο ημισφαίρια «μαθαίνουν» να εργάζονται μαζί.

2.1. Οντογένεση – Φυλογένεση

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη θεωρία των Ντόμαν και Ντελακάτο πρέπει να καταλάβουμε πώς οι εν λόγω ερευνητές εννοούν και εφαρμόζουν την έννοια της οντογένεσης και φυλογένεσης.

Είναι γνωστό ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος από φυλογενετική άποψη είναι προϊόν της εξέλιξης του νευρικού συστήματος των ζωντανών οργανισμών. ΄Όπως διευκρινίζουν οι Ζαφρανάς και Κάτσιου Ζαφρανά (1995), τα βασικά στάδια εξέλιξης στην οντογενετική ανάπτυξη του κεντρικού οργάνου του νευρικού συστήματος του ανθρώπου, δηλαδή του εγκεφάλου του, είναι: Ο παλιός εγκέφαλος που αντιστοιχεί φυλογενετικά στον εγκέφαλο των ερπετών, ο μέσος εγκέφαλος (των κατώτερων θηλαστικών) και ο εγκεφαλικός φλοιός (των ανώτερων θηλαστικών) που στον άνθρωπο πήρε τη μοναδική σε μέγεθος και πολυπλοκότητα ανάπτυξη (σ. 81).

Όπως εξηγούν οι Ντόμαν και Ντελακάτο, οι κατώτερες μορφές των σπονδυλωτών, ζουν στο νερό και κινούνται είτε κυματίζοντας τη σπονδυλική τους στήλη είτε κουνώντας τα πτερύγιά τους. Οι κινήσεις αυτές ελέγχονται μέσω της σπονδυλικής στήλης και ο προμήκης μυελός αποτελεί τη λειτουργική νευρολογική περιοχή.

Τα αμφίβια κατατάσσονται στο επόμενο υψηλότερο επίπεδο ή στην τάξη των σπονδυλωτών και ξοδεύουν ένα μέρος της ζωής τους στο νερό και ένα στην ξηρά. Για να επιτύχουν τη μετάβαση από το νερό στην ξηρά κι από την ξηρά στο νερό, τα αμφίβια υπέστησαν πολλές αλλαγές, στα πλαίσια των οποίων αποκτούσαν κάθε φορά ένα όλο και πιο εξειδικευμένο νευρολογικό σύστημα. Στο επίπεδο αυτό, η γέφυρα του εγκεφάλου και ο μεσεγκέφαλος εξελίχθηκαν σε λειτουργικά όργανα. Όταν τα αμφίβια κολυμπούν, κινούνται με ένα ομοπλευρικό τρόπο, σπρώχνοντας με το μπροστινό και το πίσω πόδι τους τη μια πλευρά του σώματος, και με τα άλλα δύο πόδια, την άλλη πλευρά. Η ομοπλευρική αυτή κίνηση υπαγορεύεται από τη γέφυρα. Όταν όμως κινούνται στην ξηρά, υψώνουν το σώμα κρατώντας το πάνω από το έδαφος και περπατούν με κινήσεις χιαστού τύπου. Κινούν ταυτόχρονα το δεξί μπροστινό πόδι και το πίσω αριστερό, και στη συνέχεια κάνουν το ίδιο με το αριστερό μπροστινό και το πίσω δεξιό. Αυτές οι εναλασσόμενες κινήσεις χιαστού τύπου υπαγορεύονται και ελέγχονται από το μέρος εκείνο του νευρολογικού συστήματος που βρίσκεται πάνω από τη γέφυρα, δηλαδή το μεσεγκέφαλο. (Τούτο αποδεικνύεται κι από χειρουργικές επεμβάσεις που περιλαμβάνουν την αφαίρεση αυτών των μερών των αμφιβίων).

Το επόμενο μεγάλο επίπεδο της ιστορικής εξέλιξης του ανθρώπινου νευρολογικού συστήματος αναφέρεται στο επίπεδο των ερπετών. Αυτά είναι τα πρώτα αληθινά ζώα της ξηράς, έχουν ένα σχετικά μεγάλο μεσεγκέφαλο και κινούνται σε χιαστί σχέδιο.

Τα θηλαστικά είναι τα επόμενα στη εξελικτική σκάλα. Έχουν μεγάλο εγκέφαλο και χέρια πόδια που εμπλέκονται όλα στο βάδισμα. Ακόμα και στην υψηλότερη μορφή τους, δεν αναπτύσσουν μονοχειρία ή το λόγο, παρά μόνο στο επίπεδο του ανθρώπου.

Η παραπάνω περιγραφή αποτελεί υπεραπλούστευση της φυλογενετικής εξέλιξης του εγκεφάλου, αλλά θεωρείται ικανοποιητική για το σκοπό της παρούσας εργασίας. Το συμπέρασμα είναι ότι ο άνθρωπος, από την εμβρυϊκή του ηλικία, διέρχεται αυτά τα εξελικτικά στάδια ακολουθώντας το φυλογενετικό σχέδιο του είδους. Έτσι, το παιδί όταν γεννιέται, έχει ήδη αναπτυχθεί σε βαθμό κατά τον οποίο ο προμήκης μυελός έχει τον έλεγχο. (Ο έλεγχος αποκτήθηκε στη διάρκεια της κυοφορίας, κατά την οποία αναπτύχθηκε το μέρος που βρίσκεται πάνω από τη σπονδυλική στήλη, δηλαδή ο προμήκης μυελός). Από το σημείο αυτό και έπειτα, το φυσιολογικό παιδί αναπτύσσεται έτσι, ώστε στην ηλικία των τεσσάρων ή πέντε μηνών να έχει φθάσει το επίπεδο ανάπτυξης της γέφυρας του εγκεφάλου. Δηλαδή έχει φθάσει στο επίπεδο των αμφιβίων (ομοπλευρικό σούρσιμο). Στους δέκα μήνες ο μεσεγκέφαλος έχει αναπτυχθεί αρκετά ώστε να μπορεί το παιδί να επιτύχει το ομοπλευρικό μπουσούλισμα, όπως στα ερπετά. Στην ηλικία περίπου του ενός έτους, εμφανίζεται το περπάτημα, που μοιάζει συνήθως με το χοντροειδές περπάτημα των κατώτερων θηλαστικών.

Οι Ντόμαν και Ντελακάτο πιστεύουν ότι αν η νευρολογική εξέλιξη είναι ομαλή, το παιδί θα έχει ολοκληρώσει τα μεγαλύτερα στάδια της νευρολογικής του ανάπτυξης μέχρι την ηλικία των έξι ετών, θα έχει αποκτήσει χιαστί βάδισμα, καθώς και κυριαρχία του ενός ματιού, ποδιού και χεριού. Επί πλέον, θα μπορεί ή θα έχει αποκτήσει τις δεξιότητες που χρειάζεται για να διαβάζει και να γράφει.
Συμπερασματικά λοιπόν, η τελική φάση της εγκεφαλικής κυριαρχίας σε ένα άτομο δεν μπορεί να εδραιωθεί αν δεν ολοκληρωθεί η ανάπτυξη των προηγούμενων σταδίων. Συνοπτικά, αυτό σημαίνει ότι η διαδικασία ανάπτυξης της ετοιμότητας για υψηλές πνευματικές λειτουργίες όπως είναι η ανάγνωση, ξεκινάει (α) από τη στιγμή της γέννησης στο επίπεδο της σπονδυλικής στήλης και του προμήκη μυελού, (β) συνεχίζεται στο επίπεδο γέφυρας που λειτουργεί με μια εναλλασσόμενη μονοπλευρικότητα, (γ) προχωρεί στο επίπεδο του μεσεγκέφαλου που παρέχει διττή πλευρικότητα και (δ) φτάνει στο επίπεδο του εγκεφάλου και στην ανάπτυξη της πλήρους εγκεφαλικής ημισφαιρικής κυριαρχίας. Η συγκεκριμένη αυτή «συνοχή και συνέχεια της σειράς» σχηματίζει τη βάση των ανθρώπινων αντιληπτικών ικανοτήτων.

Οι εφαρμογές είναι φανερές. Το παιδί πρέπει να επιτύχει την πλήρη ανάπτυξη σε κάθε επίπεδο και κανένα από τα στάδια να μην παραλειφθεί. Η νευρολογική οργάνωση είναι μια «συνέχεια» με τελικό προϊόν την εγκεφαλική κυριαρχία που επιτυγχάνεται μόνο με την απόκτηση των δεξιοτήτων που παρέχονται σε όλα τα προηγούμενα στάδια του κατώτερου επιπέδου νευρολογικής οργάνωσης. Έτσι, προβλήματα λόγου συμπεριλαμβανομένων των αναγνωστικών διαταραχών μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας ατελούς ή ανεπαρκούς νευρολογικής οργάνωσης. Η διάγνωση λοιπόν της δυσλεξίας για παράδειγμα, μετατρέπεται σε διάγνωση της νευρολογικής οργάνωσης.

3. Διάγνωση

Οι βασικές ερωτήσεις στο στάδιο της αρχικής διάγνωσης είναι οι εξής:

o Ποιο είναι το επίπεδο νευρολογικής οργάνωσης του παιδιού;

o Έχει το παιδί αναπτύξει επαρκή νευρολογική οργάνωση που θα επιτρέψει στις ανώτερες πνευματικές διεργασίες να λειτουργήσουν σωστά;

Στη συνέχεια, μια προσεκτική μελέτη του ιστορικού του παιδιού διερευνά ερωτήματα που αναφέρονται κυρίως στην αναπτυξιακή πρόοδο του παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής του.

Η διάγνωση γίνεται με το διαγνωστικό κριτήριο που έχει σχεδιάσει ο Ντόμαν κι οι συνεργάτες του για το Αναπτυξιακό Προφίλ του Παιδιού και περιλαμβάνει την εντόπιση διαταραχών στους εξής τομείς: Οπτική ολοκλήρωση, ακουστική ολοκλήρωση, απτική ολοκλήρωση, αδρή κινητικότητα και λεπτή κινητικότητα. Η διαγνωστική διαδικασία ξεκινάει έτσι με την αξιολόγηση των ικανοτήτων του παιδιού σε ανώτερο επίπεδο εγκεφαλικής κυριαρχίας και προχωράει σταδιακά στα κατώτερα επίπεδα. Στα πρώτα επίπεδα ελέγχεται η προτίμηση χεριού, ματιού και ποδιού, το βάδισμα, η οφθαλμοκινητική ανωμαλία, η μουσική τονικότης, κ.ά. Σε κατώτερο επίπεδο αξιολογείται για παράδειγμα το μπουσούλισμα, το οποίο πρέπει να γίνεται ομαλά, ρυθμικά, σε σχέδιο χιαστί, με τρόπο ώστε το αριστερό χέρι και το δεξί γόνατο να χτυπούν συγχρόνως το πάτωμα, κι αυτό να επαναλαμβάνεται από το δεξί χέρι και το αριστερό γόνατο. Τα δάχτυλα των χεριών πρέπει να είναι τεντωμένα μπροστά και οι παλάμες να «βλέπουν» το πάτωμα. Ένας κατάλογος προκαθορισμένων κριτηρίων επιτρέπει στον εξεταστή να αξιολογήσει τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, πράγμα που ισχύει για όλους τους τομείς της συμπεριφοράς του παιδιού.

Με βάση τα αποτελέσματα της διάγνωσης όσον αφορά στα κενά, στις διακοπές ή στη δυσλειτουργία σε ένα ή περισσότερα στάδια της νευρολογικής οργάνωσης, καταρτίζεται το θεραπευτικό πρόγραμμα.

4. Θεραπευτική παρέμβαση

Η θεωρητική θεμελίωση του προγράμματος των Ντόμαν και Ντελακάτο, περιλαμβάνει τις παρακάτω τρεις βασικές αρχές οι οποίες υποστηρίζονται σήμερα από πλήθος ερευνητών σε διεθνές επίπεδο. (Levinson, 1980, Jensen, 1994, Ζαφρανάς, 1995, Καφετζόπουλος, 1995, Banich, 1997, Λυμπέρης, 1997, Gazzaniga, 1998, 2000, Ζαρκαδάκης, 2001, Κολιάδης, 2002, Παπαδάτος, 2002).

α. Η εμπειρία του παιδιού επηρεάζει τον εγκέφαλο, ενώ συγκεκριμένες μορφές εμπειρίας επηρεάζουν συγκεκριμένα επίπεδα του εγκεφάλου.

β. Η χρήση του εγκεφάλου συμβάλλει στην αύξηση του μεγέθους του, και

γ. ο εγκεφαλικός μηχανισμός έχει την ικανότητα αυτοανάπλασης ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ζωής.

Σύμφωνα με τη θεωρία της Νευρολογικής Οργάνωσης δεν καταστρέφονται ποτέ όλα τα κύτταρα του εγκεφάλου. Αυτά που παραμένουν υγιή μπορούν να εκπαιδευτούν, με στόχο να αναλάβουν τη λειτουργία και το έργο των κατεστραμμένων.

Στο Ινστιτούτο λοιπόν για την Αξιοποίηση του Ανθρώπινου Δυναμικού, ο εγκέφαλος «προγραμματίζεται» μέσω ενεργητικών και παθητικών κινήσεων του σώματος (χεριών, ποδιών, κεφαλιού κλπ) για να βοηθήσει στην αναδόμηση της οργάνωσης του αναπτυσσόμενου νευρικού συστήματος.

Στην πραγματικότητα, η θεραπευτική βάση της νευροφυσιολογικής προσέγγισης των Ντελακάτο και Ντόμαν είναι η παροχή στο παιδί οπτικών, ακουστικών και απτικών ερεθισμάτων με αυξανόμενη συχνότητα, ένταση και διάρκεια, σύμφωνα πάντα με τον οργανωμένο τρόπο που μεγαλώνει και αναπτύσσεται ο εγκέφαλος.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση ακολουθεί συγκεκριμένες βασικές οδούς (pathways) για τη θεραπεία των αναπηριών, με βάση τις οποίες ακολουθούνται 26 διαφορετικές διαδικασίες. Κάθε διαδικασία περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό μεθόδων και τεχνικών.

Στην περίπτωση για παράδειγμα ενός παιδιού που βρίσκεται σε κώμα, οι πρώτες βασικές οδοί παρέμβασης στοχεύουν στο να τροφοδοτήσουν ένα «κενό» και «άδειο» εγκέφαλο με ομάδες πληροφοριών που περιλαμβάνουν ακουστικά, οπτικά, απτικά, γευστικά και άλλα ερεθίσματα σε πρωτόγονο ή προηγμένο επίπεδο, ανάλογα με τη φύση του προβλήματος (διάχυτη ή επικεντρωμένη εγκεφαλική βλάβη). Οι τεχνικές τροφοδότησης προσαρμόζονται με απόλυτη ακρίβεια στο αναπτυξιακό προφίλ του παιδιού, και με βάση ένα πολύ προσεκτικά σχεδιασμένο πρόγραμμα, καθορίζεται η αύξηση του αριθμού των ερεθισμάτων, της συχνότητας, της έντασης και της διάρκειας αυτών, σε σημείο που να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του περιβάλλοντος του παιδιού. Το ίδιο παιδί, αντιμετωπιζόμενο στα πλαίσια της παραδοσιακής ιατρικής, θα παραμείνει για μήνες ή χρόνια σε κωματώδη κατάσταση μέσα σε ένα ήσυχο δωμάτιο, με κλειστές τις κουρτίνες, μακριά από έντονα φώτα και θορύβους. Κατά τον Ντόμαν ένα τέτοιο στερητικό περιβάλλον καταλήγει συνήθως στον πλήρη εκφυλισμό του νευρολογικού συστήματος και φυσικά, στο θάνατο.

Σε μια άλλη περίπτωση διαταραχής, (π.χ. δυσλεξίας) η αντιμετώπιση στοχεύει στην παροχή ευκαιριών που θα επιτρέψουν στο παιδί να συμπληρώσει τα κενά της νευρολογικής του οργάνωσης (Ν.Ο.). Τούτο σημαίνει πως πρέπει να εντοπιστεί το κατώτατο εκείνο στάδιο όπου η Ν.Ο. δεν έχει ολοκληρωθεί ή έχει διακοπεί, και στη συνέχεια να σχεδιαστούν οι δραστηριότητες που θα βοηθήσουν το παιδί να ωφεληθεί από τις πολυαισθητηριακές μαθησιακές εμπειρίες (Levinson, 1980). Έτσι, αν ένα παιδί που μπορεί να περπατάει, βρεθεί πως μειονεκτεί στο επίπεδο της σπονδυλικής στήλης και του προμήκη μυελού, υποχρεώνεται να ξαπλώνει στο πάτωμα και να ασκείται σε όλες εκείνες τις «πρωτόγονες» κινήσεις που κάνουν τα μωρά πριν μάθουν να περπατούν. Συγκεκριμένα, με μια άσκηση που ονομάζεται patterning και που αναπαριστά την κίνηση του σουρσίματος, ο εγκέφαλος τροφοδοτείται σαν ηλεκτρονικός υπολογιστής με τις πληροφορίες που χρειάζονται για να συμπληρωθούν τα «κενά». Ας σημειωθεί πως σε αυτή την άσκηση που αποτελεί σημαντικό μέρος του θεραπευτικού προγράμματος των Ντόμαν Ντελακάτο, χρειάζεται να συνεργαστούν τρία άτομα εκπαιδευμένα στο patterning για να επιβάλουν στο παιδί τις ειδικές κινήσεις κεφαλιού, ποδιών και χεριών. Οι ασκήσεις που αντιστοιχούν σε κάθε στάδιο (π.χ. σούρσιμο, μπουσούλισμα, οφθαλμοκινητικές ασκήσεις, "masking", δηλαδή εισπνοή οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακος με τη βοήθεια μάσκας που προσαρμόζεται στο πρόσωπο του παιδιού, και άλλες), ερεθίζουν και διεγείρουν τα κέντρα του εγκεφάλου που δυσλειτουργούν, μπορεί να επαναλαμβάνονται σε συχνά και τακτά χρονικά διαστήματα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, να απαιτούν τη συμμετοχή δύο ή περισσότερων βοηθών, και να κρατούν τους γονείς σε μια μόνιμη κατάσταση άγχους και ετοιμότητας όσον αφορά στην παροχή βοήθειας στο παιδί τους.

5. Αξιολόγηση του συστήματος Ντόμαν Ντελακάτο

Με βάση τη διεθνή έρευνα και την εμπειρία μας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το σύστημα Ντόμαν–Ντελακάτο είναι το πιο αμφιλεγόμενο από τα αντιληπτικοκινητικά νευροψυχολογικά συστήματα, κι απ’ ότι φαίνεται, θα εξακολουθήσει να είναι για αρκετά χρόνια ακόμα. Δεν υπάρχει ίσως άνθρωπος που να έχει μελετήσει το έργο τους και να παρέμεινε ουδέτερος απέναντί τους. Ανάμεσα σ’ αυτούς που γνωρίζουν ή που νομίζουν ότι γνωρίζουν τη θεωρία τους, υπάρχουν πολλοί ένθερμοι υποστηρικτές τους, αλλά και άλλοι που τους κατηγορούν με πάθος.
Διεθνείς επιστημονικοί οργανισμοί και σύλλογοι γονέων υπέγραψαν ψήφισμα διαμαρτυρίας το 1968 για τη διακοπή των εργασιών του Ινστιτούτου Αξιοποίησης του Ανθρώπινου Δυναμικού, που λειτουργούσε την περίοδο εκείνη με την καθοδήγηση και υποστήριξη των Γκλεν Ντόμαν και Καρλ Ντελακάτο. Οι τελευταίοι, απάντησαν στις κατηγορίες, δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα των ερευνών τους και γνωστοποιώντας στο κοινό πολλές από τις περιπτώσεις ασθενών τους, ορισμένες από αυτές εξαιρετικά εντυπωσιακές. Μετά από αυτό, η διαμάχη έληξε δίχως να αποδειχτεί το δίκιο της μιας ή της άλλης πλευράς. Εν τω μεταξύ, το Ινστιτούτο για την Αξιοποίηση του Ανθρώπινου Δυναμικού συνεχίζει να εκδίδει έρευνες που αποκαλύπτουν τα θετικά αποτελέσματα της μεθόδου με παιδιά διαφόρων μορφών αναπηρίας και μαθησιακής διαταραχής, όπως είναι η νοητική καθυστέρηση και το σύνδρομο Ντάουν, ο αυτισμός, η κώφωση – βαρηκοία, τα προβλήματα όρασης, οι κινητικές αναπηρίες και οι αναγνωστικές διαταραχές, ενώ γνωστοί οργανισμοί όπως η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής, εξακολουθούν να κριτικάρουν κατά καιρούς τις δημοσιευμένες μελέτες του Ινστιτούτου εντοπίζοντας στατιστικά σφάλματα που μειώνουν την αξία των προγραμμάτων του. Έχουν επίσης δημοσιευτεί θετικές και αρνητικές εμπειρίες γονέων που έχουν συμμετάσχει ως «θεραπευτές» ή ως παρατηρητές στο εν λόγω πρόγραμμα.

Η Ιωάννα Τσοκοπούλου, (1991), μητέρα παιδιού με σύνδρομο Ντάουν υποστηρίζει πως ένα σωστό πρόγραμμα γυμναστικής θα μπορούσε να έχει σε ένα παιδί με σύνδρομο Ντάουν τα ίδια σχεδόν αποτελέσματα που επιτυγχάνει μ’ αυτά τα παιδιά το πρόγραμμα Ντόμαν Ντελακάτο, και βέβαια, με εξαιρετικά χαμηλότερο κόστος! (σ. 71). Γράφοντας τις εμπειρίες τους η Barbara Christofer και η Berneen Bratt (1989) γονείς και οι δύο αυτιστικών παιδιών, αποκαλούν τον Ντόμαν η μεν πρώτη «εκμεταλλευτή και επιδέξιο πωλητή» η δε δεύερη «χαρισματικό, δυναμικό ομιλητή και αυθεντία στην ψυχολογία». (Quill, 2000, σ. 92). Από την άλλη πλευρά, η Stella Waterhouse (2000) αναφέρει στο τελευταίο της σύγγραμμα με τίτλο «Μια θετική προσέγγιση του αυτισμού» ότι τα περισσότερα από τα παιδιά που επισκέφτηκαν το Ινστιτούτο του Ντόμαν με επίσημα διαγνωσμένο αυτισμό, βελτιώθηκαν σημαντικά. Κι ενώ η Quill, (2000) μας βεβαιώνει ότι χιλιάδες οικογένειες έχασαν το χρόνο και τα χρήματά τους στο ν’ ακολουθούν τις μεθόδους του Ντόμαν, η Waterhouse (2000) υποστηρίζει ότι η μελλοντική έρευνα θα δικαιώσει τους Ντόμαν Ντελακάτο όσον αφορά τουλάχιστον στη θεραπεία συγκεκριμένων μορφών αυτισμού.

Κατά τη γράφουσα, η εφαρμογή της νευροφυσιολογικής μεθόδου των Ντόμαν Ντελακάτο απαιτεί πολύ χρόνο και κόπο από τους γονείς, αλλά και από το ίδιο το παιδί. Είναι μία μέθοδος που μπορεί να «εξοντώσει» τους γονείς τόσο οικονομικά, όσο και σωματικά και ψυχικά. Η αναγκαιότητα αυστηρής (αυστηρότατης) τήρησης των οδηγιών του προγράμματος (πότε; που; πώς; πόσο; για πόσο; κλπ) μπορεί να επιφέρει μεγάλες αλλαγές στον τρόπο της καθημερινής τους ζωής, στην οικονομική και συναισθηματική τους κατάσταση, ακόμα και στη διαρρύθμιση της κατοικίας τους!

Η συνεχής πίεση του παιδιού για άσκηση και δουλειά, μπορεί να οδηγήσει το γονέα σε σύγκρουση με το παιδί του, αλλά και να ταράξει τις σχέσεις του με το/την σύντροφό του. Επί πλέον, το γεγονός ότι η πρόοδος και θεραπεία του παιδιού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σωστή εφαρμογή του προγράμματος απ’ τους γονείς, δημιουργεί σ’ αυτούς άγχος και ενοχές όταν η εξέλιξη δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους.

Το παιδί από την άλλη πλευρά, ακολουθεί ένα γρήγορο και κουραστικό ρυθμό ζωής που περιορίζει τον ελεύθερο χρόνο και τη διασκέδασή του, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ο Gearheart (1983) αναφέρει την περίπτωση γονέων που ανάγκασαν το οκτάχρονο παιδί τους να μην περπατάει. Αντί αυτού, υποχρέωσαν το παιδί (ένα παιδί που ήξερε και που μπορούσε να περπατάει) να ασκείται για μήνες στο σούρσιμο και στο μπουσούλισμα, σύμφωνα με τις οδηγίες του Ινστιτούτου.

Οι περισσότεροι από τους γονείς που ακολουθούν με ευλαβική συνέπεια τις οδηγίες του προγράμματος, αποσύρουν το παιδί από το σχολείο προκειμένου να εφαρμόσουν την πολύωρη θεραπεία του Ντόμαν. Το παιδί αποκόπτεται έτσι από τη σχολική ζωή στερούμενο τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες κοινωνικοποίησής του σε φυσικό περιβάλλον.

Οι έρευνες που έχουν δημοσιευτεί από το Ινστιτούτο Αξιοποίησης του Ανθρώπινου Δυναμικού για τη θεραπεία παιδιών με κινητικές αναπηρίες αποκαλύπτουν θεαματική πρόοδο στη συμπεριφορά παιδιών με νευρολογική μειονεξία. Η ελληνική όμως εμπειρία με παιδιά κυρίως αυτιστικά και νοητικά καθυστερημένα (σύνδρομο Ντάουν και άλλα), μας καθιστά εξαιρετικά επιφυλακτικούς όσον αφορά στην αξία της μεθόδου για τη θεραπευτική αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών, αν και η εφαρμογή της στην Ελλάδα δεν έχει επιστημονικά ελεγχθεί για να εξακριβωθεί η πραγματική αιτία της αποτυχίας. (Οφείλεται άραγε στο ίδιο το πρόγραμμα ή σε παράγοντες άσχετους με τις αρχές του προγράμματος;) (Πολυχρονοπούλου, 2000).
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι χρειάζεται εκτενέστερη και συστηματικότερη διερεύνηση του προγράμματος Ντόμαν Ντελακάτο και μάλιστα στην ελληνική πραγματικότητα, προκειμένου να αξιοποιηθούν κατάλληλα οι δυνατότητές του και να αποφευχθούν οι αδυναμίες και τα προβλήματά του. Υπενθυμίζεται άλλωστε, ότι ιστορικά, δεν ήταν λίγες οι θεωρίες που απορρίφθηκαν με βάση την επιστημονική γνώση μιας συγκεκριμένης εποχής, ενώ ορισμένες από αυτές αποδείχθηκαν αξιόπιστες και χρήσιμες σε επόμενες χρονικές περιόδους.


Διαβάστε περισσότερα από το NOESI.gr για το πρόγραμμα Ντόμαν-Ντελακάτο:

NEO: Η εμπειρία της Κατερίνας Ζαρίφη...



NEO: Διαβάστε στα Αγγλικά άρθρο με τίτλο "A Western Version of the Doman-Delacato Treatment



Ξένη βιβλιογραφία

Banich, M.T. (1997). Neuropsychology: The neural bases of mental function. New York: Houghton Mifflin Co.

Delacato, C. (1966). Neurological organization and reading. Springfield, Ill.: Charles C. Thomas Publisher.

Delacato, C. (1959). Treatment and prevention of reading problems. Springfield, Ill.: Charles C. Thomas, Publisher.

Doman, G., Jacad, P., Dimancescu, M., Wilkinson, R., Pelligra, R. (1993). The effect of intense multisensory stimulation on coma arousal and recovery, Neuropsychological Rehabilitation, 3 (2) pp. 203212. (London).

Doman, G., Jacad, P. (1991). The gentle revolution. Paper presented to the International Congress for Early Education, Victoria, Spain, Dec. 1991.

Doman. G. (1988). How to teach your baby to be physically superb. Philadelphia: The Better Baby Press.
Doman, G., Jacad, P., Dimancescu, M., Wilkinson, R.,

Pelligra, R. (1988). The nonsurgical, centrally directed approach to the treatment of profoundly and severely braininjured children. Paper presented to the Japanese Society for Pediatric Neurosurgery, Kurume, Japan, 1988.

Doman, G. (1984). How to multiply your baby’s intelligence. New York: Doubleday.

Doman, G. (1975). What to do about your braininjured child. London: Jonathan Cape.

Doman, G. (1964). How to teach your baby to read. New York: Random House.

Doman, Robert, Spitz, Eugene, Zucman, Elizabeth, Delacato, Carl, Doman, Glenn. (1960, Children with severe brain injuries: Neurological organization in terms of mobility, Journal of the American Medical Association, 17, pp. 257262.

Gazzaniga, M. S. (2000). The new cognitive neurosciences. London: The Mit Press.

Gazzaniga, M.S. (ed) (1998). The cognitive neuroscience. Cambridge Mass: M.I.T. Press

Gearheart, B. (1973). Learning disabilities. USA: Mosby Co.

Jensen, E. (1994). The learning brain. S. Diego: Turning Point Publishing.

Kephart, N. (1971). The slow learner in the classroom. Ohio: C.E. Merrill Publishing Co.

Levinson, Harold (1980). Dyslexia. New York: SpringerVerlag.

Raymundo, Veras (1991). Children of dreams, children of hopes: Rehabilitation of mongoloid and brain damaged children. Philadelphia: The Better Baby Press.

The Institute for the Achievement of Human Potential (2000). The programs of the Institute for the Achievement of Human Potential. Philadelphia, PA: The IAHP Press.

Waterhouse, Stella (2000). A positive approach to autism. London: Jessica Kingsley Publishers

Wilkinson, R. (1989). The physiological response to the procedure of masking. Philadelphia, PA: The Institute for the Achievement of Human Potential.

Ελληνική βιβλιογραφία

Ζαρκαδάκης, Γ. (2001). Το μυστήριο του νου. Πώς ο εγκέφαλος εγείρει τη συνείδηση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Ζαφρανάς, Α. και Ζαφρανά Κάτσιου, Μ. (1995). Ύλη και εγκέφαλος: Φυσιολογία της μάθησης Ι. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη.

Καφετζόπουλος, Ε. (1995). Εγκέφαλος, συνείδηση και συμπεριφορά: Μια ιστορική εισαγωγή στη Νευροψυχολογία. Αθήνα: Εξάντας.

Κολιάδης, Εμ. (2002). Γνωστική ψυχολογία, γνωστική νευροεπιστήμη και εκπαιδευτική πράξη. Αθήνα: Αυτοέκδοση.
Κουτσούκη, Δ. (1998), Κινητικές διαταραχές και εξέλιξη. Αθήνα: Αθλότυπο.

Λυμπεράκης, Σ. (1997). Εγκέφαλος και ψυχολογία. Εισαγωγή στη νευροψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μεσσήνης, Α., Αντωνιάδης, Γ. (2000). (επιμέλεια), Διδάσκοντας αυτιστικά παιδιά της Kathleen Ann Quill, μετ. Ρούντη Παγίδα. Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ.

Παπαδάτος, Γ. (2002). Ψυχοφυσιολογία. Αθήνα: αυτοέκδοση.

Πολυχρνοπούλου, Στ. (2000). Ομιλία στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής του ΠΤΔΕ του Παν. Αθηνών, Αθήνα, 4112000.

Πολυχρονοπούλου, Στ. (1985). Δυσλεξία: Ανάγκη για έρευνα, Νέα Παιδεία, 36, σ. 5163 και 37, σ. 8391.

Τσοκοπούλου, Ι. (1991). Αυτός είναι ο γιος μου. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

    Σημείωση:
    Αναδημοσίευση στο NOESI.gr χωρίς την άδεια του συγγραφέα. Για αναδημοσίευση ζητήστε άδεια.
Διαφήμιση — Ζητήστε προσφορά

Ψηφιακό Γραφείο ® NOESI.gr | Τι είναι και πώς λειτουργεί;

Εικόνα NOESI.gr

Ψηφιακό Γραφείο ® NOESI.gr.Το Ψηφιακό Γραφείο ® NOESI.gr βασίζονται σε μία διαδικτυακή πλατφόρμα τηλεργασίας, προσαρμοσμένη στον τομέα της υγείας και της εκπαίδευσης. Η πλατφόρμα παρέχει πρόσβαση σε εργαλεία που λειτουργούν εξ αποστάσεως, μέσω internet. Το Ψηφιακό Γραφείο μπορεί να συνδέεται και να υποστηρίζεται από τη Γραμματεία του NOESI.gr, ώστε να εμπλουτίζεται διαρκώς με νέο υλικό. Παρέχεται με την τεχνική υποστήριξη της Google.

Εφαρμογές του Ψηφιακού Γραφείου από το NOESI.gr.

Εικόνα συνδέσμου προς επίσκεψη.​ Μάθετε περισσότερα.

Βρείτε ένα θέμα άμεσα!

Δείτε τη νέα πλατφόρμα του Οδηγού υπηρεσιών: www.pronoise.org

Λογότυπο οδηγού υπηρεσιών "Προνόησε".

Σχετικά με τις παραπομπές στους Οδηγούς του NOESI.gr, η χρήση είναι ελεύθερη υπό τις εξής προϋποθέσεις. Είναι σημαντικό να αναφέρετε ως πηγή των πληροφοριών τη σελίδα www.noesi.gr/book εφόσον χρησιμοποιήσετε υλικό από τους Οδηγούς του NOESI.gr με οποιοδήποτε τρόπο, προφορικά ή σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Σεβαστείτε το έργο της ομάδας της νόησης στο διαδίκτυο (noesi.gr) και εξασφαλίστε στον αναγνώστη τη δυνατότητα να βρίσκει έγκυρες και ενημερωμένες πληροφορίες για θέματα υγείας και πρόνοιας. Για τον σκοπό αυτό, ενημερώνουμε τις σελίδες των Οδηγών τακτικά. Μπορείτε να χρησιμοποιείτε το υλικό αυτής της ιστοσελίδας ελεύθερα, εφόσον αναφέρετε την πηγή του άρθρου (λ.χ. NOESI.gr) και το όνομα του Οδηγού (λ.χ. Οδηγός διαταραχών, Οδηγός δικαιούχων, Οδηγός παρεμβάσεων, Οδηγός υπηρεσιών κ.ά.) ή το όνομα του συντάκτη και παραθέσετε ευκρινώς τη διεύθυνση της παρούσας ιστοσελίδας — χωρίς ειδική άδεια από το NOESI.gr — λαμβάνοντας υπόψη την παρακάτω άδεια χρήσης και τον Κανονισμό Λειτουργίας του www.noesi.gr.
 
cc logo  
 

Η άδεια του παρόντος άρθρου (έργου) είναι Creative Commons — Αναφορά Δημιουργού Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές (CC BY-SA 4.0). Η άδεια αυτή επιτρέπει στους άλλους να τροποποιούν το έργο αυτό και να το αναμιγνύουν με άλλα, εφόσον αποδίδουν την αναγνώριση στην πηγή (Credit) και υπαγάγουν τα νέα έργα τους στους ίδιους όρους. Όλα τα νέα έργα που βασίζονται σε αυτό το έργο θα φέρουν την ίδια άδεια, οπότε και τα οποιαδήποτε παράγωγα θα επιτρέπουν και την εμπορική χρήση.